Hiệu ứng cá mòi - Hiệu ứng cá sấu - Hiệu ứng cá tuế. 3 hiệu ứng này tác động thế nào đến xây dựng văn hóa doanh nghiệp?

Đỗ Ngọc Minh

Hiệu ứng cá mòi

Các ngư dân nhận ra loài cá mòi rất nhanh chết sau khi đánh bắt nên mang vào bờ bán, giá trị bị giảm đi nhiều.

Tuy nhiên, một ngư dân phát hiện nếu trong khoang chứa có một vài con cá nheo, đàn cá mòi sẽ còn sống nguyên khi vào bờ. Người này nhận ra cá nheo là loài chuyên săn cá mòi nên để bảo toàn tính mạng, đàn cá phải bơi liên tục tìm đường chạy trốn. Chính việc chuyển động không ngừng này giúp oxy trong nước tăng lên, đàn cá mòi không bị chết ngạt như trước.

Đây chính là khởi nguồn của hiệu ứng tâm lý cá mòi. Hiệu ứng này cho rằng sức sống của mọi thứ đến từ sự cạnh tranh, áp lực và thử thách. Không có áp lực cạnh tranh, con người sẽ tự mãn, mất đi động lực và dần trở thành người vô dụng.

Nhà sáng lập tập đoàn điện tử và thiết bị gia dụng Haier nổi tiếng của Trung Quốc Trương Thụy Mẫn từng nói không có cảm giác khủng hoảng chính là khủng hoảng lớn nhất.

"Bởi vậy, lúc nào cũng cần thúc đẩy bản thân tiến lên, sẵn sàng đối phó với nguy hiểm ngay cả khi đang sống trong hòa bình, khi bão tố xảy đến mới có thể an yên", ông Trương khẳng định.

Trong việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp

Ngày xưa hay nghe nói đến việc có một công việc làm “ổn định” – nhất là trong các doanh nghiệp nhà nước. Điều này ảnh hưởng rất xấu đến văn hóa doanh nghiệp. Bởi vì sự ù lỳ, bởi vì trong doanh nghiệp đó tạo ra sự “an toàn” bằng cách “bảo bọc” – cứ làm từ từ, tà tà không vi phạm những lỗi nghiêm trọng thì cứ tồn tại. Tâm lý an toàn, an phận sẽ khiến cho tất cả không có sức chiến đấu, không có sáng tạo, cũng không có cạnh tranh “lành mạnh”.

Vậy liệu xây dựng văn hóa doanh nghiệp theo kiểu này có ổn không?

Từ hiệu ứng cá mòi cho thấy – tỉ lệ chết rất cao khi phải di chuyển từ đánh bắt ngoài khơi đi vào, hay vận chuyển cá sống bằng đường biển.

Một văn hóa doanh nghiệp thiếu đi sức sống, mặc dù “ổn định” ít biến động về nhân sự thì rõ ràng theo tôi văn hóa doanh nghiệp như vầy sẽ khó cạnh tranh (bù lỗ hàng năm để tồn tại). Sinh ra tầng lớp “vô dụng” mới.

Cá nheo chính là biện pháp phá vỡ thế bị động, ù lỳ của đám cá mòi.

Trong doanh nghiệp cũng vậy, một văn hóa có sự cạnh tranh lành mạnh, có những áp lực hay thậm chí nổi sợ (sợ bị đào thải, sợ bị tụt hậu, sợ bị thay thế …).

Việc đặt những con cá nheo vào văn hóa doanh nghiệp tức là xác lập những quy tắc cuộc chơi; mọi thành viên điều hiểu rõ rằng trong cuộc chơi có quy tắc này họ sẽ được thưởng, phạt, được thăng tiến, bị đào thải …

Quy tắc cuộc chơi có thể là những quy định, những KPIs, hệ thống đánh giá chặt chẽ, có thể là sự hiệu quả của truyền thông nội bộ …

Hiệu ứng cá sấu

Có một quy luật trong kinh tế học gọi là "hiệu ứng cá sấu".

Khi bị cá sấu cắn vào chân, nếu dùng tay thoát ra, cá sấu sẽ cắn vào cả chân và tay cùng lúc, càng vùng vẫy mạnh càng bị cắn mạnh. Lúc này, cơ hội thoát thân duy nhất là phải hy sinh chiếc chân đã bị cắn, nếu không sẽ mất mạng.

Trong cuộc sống sẽ xuất hiện nhiều con "cá sấu" như vậy. Nếu mù quáng cuốn theo chúng sẽ bị tiêu hao năng lượng, thậm chí hủy hoại cuộc đời. Thay vì tiếp tục chịu tổn thương, tốt hơn hết là thoát khỏi sai lầm càng sớm càng tốt để đi tìm cuộc sống mới.

Trương Văn Cử là một nhà thư pháp nổi tiếng Trung Quốc. Ông rất thích viết lách và khao khát trở thành nhà văn.

Thời trẻ, ông chăm chỉ viết hàng ngày nhưng tất cả các bản thảo gửi đến tòa soạn đều không nhận được hồi âm. Sau vài năm mọi việc vẫn vậy, thậm chí Trương còn không tìm được một công việc tử tế. Đến năm 29 tuổi, anh nhận được một lá thư từ tổng biên tập, trong đó viết: "Tôi nhận thấy sự chăm chỉ của bạn nhưng thật tiếc là bạn không có khả năng viết lách. Tuy nhiên chữ viết của bạn ngày càng đẹp hơn, bạn có thể tìm một hướng đi mới".

Những lời của tổng biên tập đã khai sáng cho Trương Văn Cử. Anh đã từ bỏ việc viết lách để chuyển sang học thư pháp và đạt được thành tựu rực rỡ.

Từ kinh nghiệm của bản thân, Trương Văn Cử chia sẻ, khi không thể nhìn thấy hy vọng trên một con đường, có thể rẽ vào một góc phố, biết đâu sẽ thấy một khung cảnh khác. "Có những việc, thà từ bỏ một cách khôn ngoan còn hơn cố chấp một cách mù quáng", Trương nói.

Trong việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp

Có những doanh nghiệp xây dựng được văn hóa khá ổn, thiết lập được luật chơi rồi nhưng kèm theo những thắng lợi, kèm theo những tích cực ban đầu thì đội ngũ lại có vấn đề của sự tự mãn, có một số hiện tượng tách ra thành các nhóm – một số thành viên ưu tú tạo thành một nhóm “tinh hoa” – nhóm này khi đã “đầy đủ” mọi thứ trở nên tự mãn, thiếu động lực chiến đấu, luật chơi, cuộc chơi trở nên nhàm chán.

Mặc dù họ vẫn làm “tròn vai” hay có trường hợp đã chạm đến kịch trần về mặt lương, về con đường thăng tiến không thể lên nữa vv… nhưng họ không chọn con đường đi tìm thử thách mới mà ở lại để làm “công thần”.

Việc này khiến doanh nghiệp rơi vào thế khó, vì không lâu sau các công thần này nổi loạn, có nhiều yêu sách, gây áp lực ngược lại với doanh nghiệp, thậm chí có thể thành lập những nhóm riêng để “thao túng”.

Việc này như hiệu ứng cá sấu vậy. Doanh nghiệp – CEO phải ra quyết định “chấn chỉnh” lại để không bị lún sâu; sẵn sàng cắt bỏ hoặc bị hoại tử.

Khi này việc thay đổi thiết lập lại luật chơi là cần thiết.

 

 

Hiệu ứng cá tuế

Nhà động vật học người Đức Horst Stern từng thực hiện một thí nghiệm. Ông bắt một con cá tuế đầu đàn và cắt bỏ trung tâm thần kinh của nó, khiến con cá mất tự chủ và di chuyển loạn xạ. Tuy nhiên, khi đưa con cá này trở lại đàn, dù đã mất khả năng định hướng nhưng những con cá tuế khác vẫn đi theo nó như trước.

Hiệu ứng cá tuế về cơ bản phản ánh tâm lý bầy đàn, nhằm chỉ suy nghĩ hoặc hành vi của những người thường xuyên chịu ảnh hưởng từ người khác. Người ta chạy theo những cái mà số đông cho là hay, đúng và sáng suốt, nhưng bản thân lại không suy nghĩ về ý nghĩa của sự việc.

Nhà viết kịch nổi tiếng người Ireland George Bernard Shaw từng nói: "Đừng đi theo vết chân của người khác, hãy đi theo con đường của riêng bạn và để lại dấu chân".

Theo ông, mù quáng đi theo vết chân của người khác thường rất dễ đi vào ngõ cụt. Chỉ bằng cách tỉnh táo và không chạy theo đám đông, bạn mới có thể bước ra vùng tối cuộc sống của chính mình.

Trong việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp

Doanh nghiệp được “chống đỡ” bởi những trụ cột, việc này nhiều năm đã trở thành “lối mòn” chỉ những nhân vật trụ cột này đứng ra giải quyết, bên dưới không có ai có thể làm việc này.

Doanh nghiệp như vậy tự bó mình vào sự phụ thuộc vào các cột này, họ làm tốt dẫn đến mọi thứ diễn tiến tốt. Không có người kế thừa được đào tạo, cũng không có sự chia sẻ nhiệm vụ để có thể thay thế. Hoặc nếu có thì mất rất nhiều thời gian để có thể làm.

Ý nữa tôi muốn nói đến là việc tâm lý bầy đàn, tất cả sẽ trông chờ vào số đông - khi mà các trụ cột này tạo dựng "giang sơn" cho mình, doanh nghiệp bị phân mảnh, các người mới vào dễ dàng phải "chọn phe" - ý kiến sáng tạo hay việc làm sẽ phụ thuộc vào từng nhóm này. Doanh nghiệp sẽ không là 1 cơ thể hoàn chỉnh mà là các bộ phận riêng lẻ, tính liên kết không cao.

Chắc hẵn chúng ta có nghe đến khái niệm Governance. Thì đây chính là cái doanh nghiệp thiếu

-> Governance là hệ thống hoặc khuôn khổ tổng thể phức tạp bao gồm các quy trình, chức năng, cấu trúc, quy tắc, luật lệ và chuẩn mực được sinh ra từ các mối quan hệ, tương tác, động lực quyền lực và giao tiếp trong một nhóm cá nhân có tổ chức.

Đảm bảo rằng sẽ không có sự phụ thuộc vào một cá nhân, hay thậm chí có thay đổi nhóm người chủ chốt cũng không làm ảnh hưởng đến sự vận hành của doanh nghiệp.

Doanh nghiệp nên xây dựng văn hóa chia sẻ, học tập có hệ thống; nó không những giúp cho việc nâng cao năng lực của những thành viên mà còn tạo điều kiện gắn kết học hỏi lẫn nhau.