PHÂN TÍCH SỰ THỰC DỤNG - LỰA CON ĐƯỜNG CÁ NHÂN, DOANH NGHIỆP TRONG BẪY TỒN TẠI HAY PHÁT TRIỂN

Đỗ Ngọc Minh

Một chủ đề sâu sắc: dùng hai nhân vật lịch sử Giả Hủ (賈詡) và Pháp Chính (法正) làm chuẩn mực để suy ngẫm về “triết lý THỰC DỤNG” (kết quả > nguyên tắc). Dưới đây tôi phân tích theo hệ thống: nguồn gốc – phong cách hành động – lập luận ủng hộ triết lý thực dụng, ưu/khuyết trong thời hiện đại, thước đo đánh giá toàn diện và một phương pháp thực tiễn để chọn con đường cá nhân hôm nay.

1) Ai là Giả Hủ và Pháp Chính — tóm tắt ngắn

• Giả Hủ (Jia Xu, 賈詡): mưu sĩ/quan lớn thời Hán mạt — Tam Quốc, từng phục vụ nhiều chính quyền (Đổng Trác, Lý Thôi, Trương Tú, Tào Tháo, Tào Phi). Nổi bật ở chỗ tính toán thận trọng, thích “đợi thời”, khuyên giữ lực lượng và lợi thế thay vì ham đánh giáp. Wikipedia+1
• Pháp Chính (Fa Zheng, 法正): mưu sĩ chủ lực của Lưu Bị (Thục), xuất thân Tây Xuyên, được đánh giá là mưu trí và quyết đoán, khuyên Lưu Bị xâm chiếm Ích Châu (Thục) và hành động quyết liệt để nhanh chóng đạt mục tiêu chính trị – quân sự. Wikipedia+1

2) Phong cách “thực dụng” của hai người — khác & giống

Điểm giống chung (thực dụng):

• Ưu tiên kết quả thực tế (quốc gia, lợi thế, an toàn) hơn những lý tưởng trừu tượng.
• Sẵn sàng dùng mẹo, mưu kế, thủ đoạn chính trị khi cần — miễn là giúp đạt mục tiêu.
• Nhìn thời thế, thời điểm (timing) là yếu tố quyết định — không tôn thờ “quy tắc” bất biến.

Khác biệt quan trọng:

• Giả Hủ → kiểu “thực dụng bảo toàn, khôn ngoan, chậm rãi”: thích giữ mạng, chọn phe hợp thời, khuyên né tránh rủi ro không cần thiết; là người chơi chính trị dài hơi (serving nhiều chủ). Ví dụ: ông khuyên Zhang Xiu và sau đó hợp tác với Tào làm tăng khả năng sống sót và quyền lực. Wikipedia
• Pháp Chính → kiểu “thực dụng quyết đoán, tấn công, đặt cược lớn”: thấy cơ hội thì thúc đẩy hành động nhanh, chấp nhận rủi ro để chiếm lợi thế chiến lược (ví dụ khuyên Lưu Bị nắm lấy Ích Châu). Hành động của ông mang tính “kết quả tức thời, dứt khoát”. Wikipedia+1

3) Lập luận ủng hộ triết lý THỰC DỤNG (từ góc nhìn chiến lược)

• Trong thời loạn (như Tam Quốc), mục tiêu sống còn và tập trung nguồn lực là tối thượng — triết lý thực dụng đảm bảo sinh tồn cho tập thể. Giả Hủ và Pháp Chính đều cho thấy: nếu bỏ quá nhiều thời gian cho lý tưởng mà không có quyền lực/nguồn lực, lý tưởng sẽ bị triệt tiêu. (Ví dụ: Giả Hủ khuyên né các cuộc tấn công vô vọng; Pháp Chính thúc giục chiếm lãnh thổ giàu có kịp thời để xây lực lượng.) Wikipedia+1
• Realpolitik: trong tương tác giữa các lực lượng cạnh tranh, kết quả đo được (lãnh địa, binh lực, tài nguyên, liên minh) là chỉ số duy nhất đảm bảo khả năng thực thi chính sách lâu dài — vì vậy ưu tiên kết quả là hợp lý khi mục tiêu là tồn tại và xây dựng cơ sở quyền lực.

4) Trong thời đại ngày nay — ưu & khuyết của triết lý thực dụng

Ưu điểm

• Tốc độ & hiệu quả: ra quyết định nhanh trong khủng hoảng.
• Tập trung nguồn lực: dễ đạt mục tiêu cụ thể (doanh thu, thị phần, an ninh, …).
• Thích ứng: linh hoạt với thay đổi môi trường, tận dụng cơ hội.

Khuyết điểm

• Rủi ro đạo đức & pháp lý: nếu “kết quả” được đòi hỏi bằng mọi giá, dễ dẫn đến vi phạm pháp luật/đạo đức.
• Suy yếu niềm tin dài hạn: nếu mọi bên thấy bạn chỉ theo lợi ích, quan hệ xã hội và tín nhiệm dễ bị phá hủy.
• Chi phí bên ngoài & bền vững: thắng lợi ngắn hạn nhưng để lại bất ổn (phản kháng, khủng hoảng đạo đức, khủng hoảng uy tín).
• Short-termism: đánh đổi tương lai để lấy thành quả hiện tại — nguy cơ làm cạn kiệt nguồn lực.

5) Để đánh giá toàn diện: thước đo (kết hợp định lượng & định tính)

Đề xuất bộ chỉ số (multi-criteria) để đánh giá chiến lược “thực dụng”:

A. Mục tiêu ngắn hạn (định lượng)

• Tỷ lệ hoàn thành mục tiêu (%)
• Tăng/giảm tài nguyên (tài chính, binh lực, người dùng…)
• ROI / chi phí-lợi ích trong X tháng

B. Ổn định & bền vững (định lượng + định tính)

• Tốc độ phục hồi sau sốc (recovery time)
• Mức độ duy trì lợi thế sau 1–3 chu kỳ (survival index)
• Độ chính danh / chấp nhận xã hội (survey, net promoter, uy tín)

C. Chi phí đạo đức & pháp lý (định tính → cố gắng lượng hóa bằng chỉ số rủi ro)

• Rủi ro kiện tụng, rủi ro mất thương hiệu, rủi ro mất nhân tài

D. Mức độ hòa hợp với giá trị tổ chức/cá nhân

• Tỉ lệ “vi phạm giới hạn đạo đức đã cam kết” (ở tổ chức: % trường hợp)

Một điểm số tổng hợp có thể là:
Score = w1*ShortTermSuccess + w2*Sustainability - w3*EthicalRisk + w4*Legitimacy,
trong đó w1..w4 là hệ số do bạn đặt tùy chiến lược/giá trị.

6) Lựa chọn con đường cá nhân — phương pháp thực tiễn (7 bước)

Đây là khuôn khổ để quyết định bạn theo THỰC DỤNG hay NGUYÊN TẮC (hoặc kết hợp):

1.   Xác định mục tiêu cốt lõi và thời-hạn: (sinh tồn? thịnh vượng? di sản?) — viết rõ, có con số nếu được.

2.   Đánh giá ngưỡng sinh tồn (existential threshold): nếu không đạt điều A thì tổ chức/cá nhân sẽ sụp? Khi đó “thực dụng” được ưu tiên.

3.   Liệt kê hành động khả dĩ và kết quả kỳ vọng + rủi ro (scenarios).

4.   Cân nhắc giá trị/giới hạn cá nhân (red lines đạo đức) — những việc không thể làm dù hiệu quả cao.

5.   Tính toán đa tiêu chí (sử dụng mẫu thang điểm ở §5), đặt trọng số phù hợp mục tiêu.

6.   Thử nghiệm nhỏ (pilot): chạy 1 phiên bản giới hạn để quan sát tác động đến KPI và tới niềm tin/tinh thần.

7.   Quy tắc rút lui & minh bạch: thiết lập điều kiện dừng/kết thúc và chuẩn bị giải trình trước các bên liên quan.

Ghi chú: Cách đây nhiều năm tôi có tham gia buổi Talk show chủ đề “Đợi đại bang hay chấp nhận làm chim sẻ” – ý là con người đứng trước việc mục tiêu phát triển lâu dài để thành đại bàng và mục tiêu trước mắt là sự tồn tại trong vai trò chim sẻ.

Có 1 cái bẫy ở đây chính là chúng ta tự triệt buộc giữa đại bàng và chim sẻ chỉ lựa chọn 1 -> điều này dẫn đến khó khăn cho bản thân hay doanh nghiệp phát triển. Chúng ta nên mang một tinh thần suy nghĩ MỞ RỘNG – trước tiên phải xuất phát từ hoàn cảnh thực tế - mục tiêu ngắn hạn (thường lấy ngắn nuôi dài), mục tiêu dài hạn (không để sa lầy vào việc mãi giậm chân tại chỗ là TỒN TẠI – nếu không việc mục tiêu ngắn hạn của chúng ta chưa chính xác) – BƯỚC CHUYỂN tức là từ việc tồn tại sang trạng thái khác là phát triển. Vấn đề cuối cùng không để LÝ THUYẾT phải làm rõ HOW TO … việc How to phải được xác định nhưng không có nghĩa là nó chính xác ngay từ đầu mà chỉ là việc phác thảo rõ nhất có thể trong giai đoạn này, song song đó là EXECUTE phải có sự HIỆU CHỈNH dòm ngó MỤC TIÊU nữa.

PLAN – DO – CHECK – ACT đều quan trọng nhưng nếu chỉ lựa chọn 1 thì bạn chọn cái nào? – bài sau phân tích nhé.